هرگونه حزب، سازمان و حرکت اسلامی باید روند مستمر انتقاد از خود به منظور تصحیح خطاها را در پیش گیرد تا از بروز خطاهای غیر‌قابل تصحیح در فعالیت‌های خود جلوگیری و خطاهای طبیعی را نیز اصلاح کند. اگر بخواهیم به زبان فقهی سخن بگوییم، می‌توان روند تصحیح خطاها را به جریان آب جاری تشبیه کرد؛ بدین صورت که اگر قسمتی از این آب دچار آلودگی شود به علت جریان داشتن آن به وسیله‌ی قسمت دیگر پاک می‌شود و این جریان از فراگیری آلودگی جلوگیری می‌کند. حاکمیت روند انتقاد از خود به صورت جدی در هر سیستمی از جمله احزاب نیز موجب تصحیح خطاها و جلوگیری از فراگیر شدن آن‌ها و بروز خطاهای غیر‌قابل تصحیح می‌شود.




سابقه‌ی فعالیت حزبی در ایران




حزب سیاسی به مفهوم جمعیت‌های خاص که دارای اهداف ویژه‌ی برآمده از شرایط عینی و ذهنی ساختار نظام سیاسی جامعه‌ی خویش باشند در ایران پیشینه‏ای چندان قوی ندارد. شروع فعالیت حزبی بدین مفهوم به دوران بعد از مشروطه بر می‌گردد، آن هم نه به صورت یک جریان مستمر بلکه به صورتی منقطع و ناپیوسته. با توجه به این‌که استبداد تاریخی حاکم بر ایران، فعالیت‌هایی از این سنخ را هرگز بر نمی‌تابیده است، به دنبال پیدایش اندک فضای مناسبی برای این‌گونه فعالیت‌ها علاقمندان به فعالیت حزبی و کسانی که در پی اهدافی از این طریق بودند، اقدام به تأسیس حزب می‌کردند، ولی به مجرد کمترین احساس خطر حاکمان از تحدید قدرت بلامنازع خویش توسط احزاب و یا بروز اندک بحرانی سیاسی در کشور، این احزاب توسط استبداد حاکم، سرکوب و یا به ‌علت فشارهای وارده بر آنان، دچار تلاشی و تجزیه می‌شدند.




پس از شهریور 1320(در دوران استبداد پهلوی دوم)، ملت ایران، شاهد پیدایش برخی از احزاب در کشور بود که به ‌منظور حفظ و تقویت قدرت سیاسی حاکم و به صورت دستوری و توسط عوامل قدرت حاکم تشکیل می‏شدند و خود از ابزارهای سرکوب مردم و تثبیت استبداد داخلی و بعضاً تحکیم سلطه‌ی قدرت‌های خارجی بودند. این‌گونه احزاب در تاریخ معاصر ایران به احزاب دولتی معروف شده‏‌اند و معمولاً سه ویژگی مشترک داشتند که عبارت بود از «درباری، فرمایشی و غیرمردمی بودن.»




این‌گونه احزاب فاقد هرگونه بستر عقیدتی، ایدئولوژیکی و اتکای بر مردم بودند و بعضاً به ‌منظور فریب افکار عمومی در ظاهر علیه همدیگر موضع‌گیری هم می‌کردند و حال این‌که همانند عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی توسط قدرت حاکم به ایفای نقش می‌پرداختند.




مرحوم دکتر علی شریعتی در نوشتاری به ‌صورتی ظریف و زیبا پرده از این فریب بر می‌دارد و در باره‌ی دو حزب معروف «ملت» و «مردم» آن روزگار می‌گوید:




«حزب ملت مخالف مردم




حزب مردم مخالف ملت»




شریعتی ادامه می‌دهد: «یکی از رجال به نویسنده می‌فرمود که "به آقای اقبال گله کرده‌ام که چرا کم‌لطفی فرموده‌اید و اسم مرا در لیست حزب نیاورده‌اید؟ اقبال گفت، به‌عرض رسید، فرمودند، ایشان را برای حزب مخالف نگاه داشته‌ایم و بنده بسیار تشکر کردم»! 1




ضرورت تبیین دقیق اصول، اهداف و ... حزب




«حزب در قاموس عمومی روشن‌فکران دنیا به‌ طور کلی عبارت از سازمان اجتماعی متشکلی است، دارای «جهان‌بینی»، «ایدئولوژی»، «فلسفه‌ی تاریخ»، «نظام اجتماعی ایده‌آل»، «پایگاه طبقاتی»، «جهت‌گیری طبقاتی»، «رهبری اجتماعی»، «فلسفه‌ی سیاسی»، «جهت‌گیری سیاسی»، «سنت»، «شعار»، «استراتژی»، «تاکتیک مبارزه» و... «آرمان» که می‌خواهد«وضع موجود» را در انسان، جامعه، ملت یا طبقه‌ای خاص (بر حسب این‌که، جهانی، ملی یا طبقاتی باشد) تغییر دهد و «وضع مطلوب» را جانشین آن سازد.» 2




از این‌رو برای شروع در فعالیت‌های حزبی، همان‌طوری که در تعریف حزب مذکور افتاد، باید قبل از ورود در میدان عمل به تبیین«جهان‌بینی»، «ایدئولوژی»، «فلسفه‌ی تاریخ»، «نظام اجتماعی ایده‌آل»، «پایگاه طبقاتی»،«جهت‌گیری طبقاتی»، «رهبری اجتماعی»، «فلسفه‌ی سیاسی»، «جهت‌گیری سیاسی»، «سنت»، «شعار»، «استراتژی»، «تاکتیک مبارزه» و... «آرمان» پرداخت تا بتوان نیروهای هم‌فکر را در کنار هم گرد آورد و با تشریح «وضع موجود» در انسان، جامعه، ملت یا طبقه‌ای خاص(بر حسب این‌که، حزب، جهانی، ملی یا طبقاتی باشد)، به سوی تغییر در راستای «وضع مطلوب» حرکت کرد.




هرگونه سهل‌انگاری در این زمینه بعضاً می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را متوجه حزب، فعالیت حزبی، منافع ملی، کشور و ... کند.




تجربه‌ی احزاب و سازمان‌هایی که با آرمان‌های متعالی در این کشور پا گرفتند و توانستند با طرح شعارهای جذاب به جذب صدها و بعضاً‌ هزاران نیروی جوان و نخبه‌ی این کشور بپردازند، ولی به‌علت کم‌توجهی به نکات مذکور نه تنها باری از دوش ملت ایران برنداشتند، بلکه آسیب‌های جدی و جبران ناپذیری را متوجه کشور کردند، می‌تواند برای علاقمندان به فعالیت حزبی عبرت‌آموز باشد.




ضرورت رعایت موازین دینی در فعالیت حزبی




از آن‌جایی که جامعه‌ی ما جامعه‌ای اسلامی است و خود ما هم مسلمانیم و نظام حاکم بر کشور نیز جمهوری اسلامی است و قانون اساسی جاری در آن نیز در چارچوب اسلام تدوین شده و به تأیید اکثریت ملت مسلمان رسیده است، لذا فعالان حزبی باید در فعالیت‌های خود پاس اسلام و ارزش‌های برخاسته از آن را بدارند و تئوری و عمل خویش را در چارچوب آن سامان دهند.




البته برای رعایت موازین دینی باید با دیدی انبیایی و اولیایی، دین و آرمان‌های اصلی آن یعنی «انسان‌سازی، عدالت، آزادی و ...» را شناخت و با درک مقتضیات زمان به فهمی جامع‌الاطراف از دین نائل آمد تا از سقوط در گرداب ارتجاع در نظر و عمل مصون ماند.




یکی از مهم‌ترین وظایف احزاب مسلمان در جامعه‌ی اسلامی این است که اسلام را خوب بشناسند و خوب بدان عمل کنند و خوب به مردم معرفی نمایند تا به تعبیر استاد محمدرضا حکیمی «مانع فرار و زدگی مردم به ویژه جوانان از اسلام واقعی در نتیجه‌ی معرفی مرتجعانه‌ی آن توسط بی‌سوادان، بی‌تقوایان، شیادان دنیاطلب و مرید باز و دکه‌داری شوند که در گوشه و کنار، ظاهری به هم زده و دسترسی به حسینیه و مسجد و محراب و منبری پیدا کرده‌اند، و یاللأسف،‌ و اکنون شاید دسترسی به جاهای دیگر نیز... و خدا می‌داند که چه می‌گویند و چه انحطاط‌هایی می‌پراکنند، و چه زدگی‌هایی به وجود می‌آورند و چه اموالی می‌اندوزند، و چه موضع‌گیری‌هایی- خام و جاهلانه و مرتجعانه و عوامفریبانه و معاش‌‌جویانه- ابراز می‌دارند، و با ذهن عوام چه می‌کنند، و دل خواص را چگونه از درد می‌آکنند، و نسل جوان را چه‌سان می‌تارانند!»3 و در مقابل آنان، عده‌ای دوست نادان و بعضا دشمن پیچیده، مردم را به سوی جدایی دین از سیاست می خوانند.




بداهت امکان وقوع خطا در فعالیت حزبی




یکی از مهم‌ترین پیش‌فرض‌هایی که باید مد نظر فعالان حزبی باشد، این است که هر گونه تشکلی فراهم آمده از تعدادی انسان است که بنا به سرشت بشری خویش دچار خطا و اشتباه می‌شوند. از این رو فرض خطا و اشتباه در فعالیت‌های جمعی و حزبی، امری واضح و بدیهی است و تنها معصومان هستند که به عنایت الهی از هر گونه لغزشی مصون می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ باشند. لذا اگر کسی به دنبال تشکل و حزب و جمعی از دوستانی است که هرگز از آنان خطا سر نزند، بهتر است که هرگز وارد این‌گونه فعالیت‌ها نشود، چون فرض تشکل، حزب، جنبش و حرکت بدون خطا و اشتباه، فرضی است خیال‌پردازانه، ایده‌آلیستی و محال. از سوی دیگر عدم ورود به این‌گونه فعالیت‌ها به بهانه‌ی امکان وجود خطا در آن، خود بزرگ‌ترین خطایی است که ممکن است از کسی سر بزند؛ زیرا در جهان و عصر جدید، اصلاح جامعه و حکومت و حتی انجام فریضه‌ی امر‌به ‌معروف و نهی‌از‌منکر بدون حضور جدی در عرصه‌ی فعالیت‌های حزبی و استفاده‌ی بهینه از پتانسیل نیروهای مختلف امکان ندارد.




انواع خطاهای ممکن




آنچه مهم است، تفکیک بین خطاهای محتمل در فعالیت‌های سیاسی و حزبی است؛ زیرا خطاهای ممکن به دو نوع تقسیم می‌شود:




الف. خطاهایی که از ویژگی‌های طبیعی روند فعالیت‌های سیاسی و حزبی است و قابل اصلاح می‌باشند و باید با اتخاذ روش‌های معقول در راستای اصلاح آن‌ها کوشید.




ب. خطاهایی که در تناقض با اساس فعالیت حزبی می‌باشند و به عبارتی موجب نقض غرض می‌شوند و با ورود این خطاها ادامه‌ی فعالیت در چنین حزبی نه تنها سودمند به حال منافع ملی بلکه مفید به حال شخصیت انسانی افراد فعال در آن حزب نیز نیست.




خطاهای از نوع دوم را می‌توان به سه قسم ذیل تقسیم کرد:




الف. خطای در انگیزه‌ها.




ب. خطای در آرمان‌ها و اهداف.




ج. خطای در قوانین، مقررات، روش‌ها و سنت‌های مورد عمل در حزب.




این سه خطای اساسی، خطاهایی هستند که می‌توانند اساس فعالیت‌ حزبی و حرکت را زیر سؤال ببرند و موجب نقض غرض شوند. اما خطاهای دیگر، خطاهای جزئی هستند که وقوع آن‌ها در پروسه‌ی فعالیت‌های سیاسی و حزبی، طبیعی محسوب می‌شوند و به جوهره‌ی این‌گونه فعالیت‌ها آسیب وارد نمی‌کنند.




بر این اساس در فعالیت‌های سیاسی و حزبی قبل از هر چیز باید انگیزه‌ها، آرمان‌ها، اهداف، قوانین، مقررات، روش‌ها و سنت‌های مورد عمل به صورت شفاف، مشخص و تبیین شوند تا بتوان جمعی را که در مقایسه با جمع‌های دیگر دارای مشترکات حداکثری می‌باشند، گرد هم آورد و با استفاده از پتانسیل جمعی این افراد در راستای آرمان‌های مشترک فعالیت کرد و مانع ورود خطاهایی که کیان حزب را تهدید می‌کنند، شد.




ضرب‌المثل معروفی در میان طلاب علوم دینی رایج است که معمولاً آن را به منظور اصلاح انگیزه‌ی تحصیل علوم دینی توسط طلاب، مطرح می‌کنند:




«طلبه‌ای روستایی که تازه از ده وارد حوزه‌ی علمیه شده بوده، بسیار تلاش می‌کرده است که به سرعت، کتاب «شرح لمعه» را که یک دوره فقه نیمه استدلالی شیعه است، به پایان برد. وقتی از او می‌پرسند که چرا این‌قدر عجله داری؟ می‌گوید، می‌خواهم این «شرح لمعه» را تمام کنم تا پدر کدخدا را در بیاورم»! یعنی با توجه به تنازعی که بر سر قدرت در ده، بین این طلبه و کدخدا بوده و هیچ راهی برای پیروزی آن طلبه بر او نبوده، عزم رحیل به حوزه‌ی علمیه کرده است تا از این طریق به این خواسته‌ی حقیر خود نائل شود؛ آموختن فقه آل محمد(ص) برای غلبه بر کدخدای ده!




لذا در فعالیت‌های حزبی و سیاسی نیز باید قبل از هر چیز به اصلاح انگیزه‌ها پرداخت. اگر انگیزه‌ی فعالیت حزبی، سیطره یافتن بر مردم، چنگ انداختن بر منابع قدرت و ثروت، انتقام و اموری از این قبیل باشد، هرگز نتایج مفیدی از این‌گونه فعالیت‌ها عاید مردم و کشور نخواهد شد و عدم این‌گونه احزاب به مراتب از وجود آن‌ها بهتر است.




همچنین اگر حزبی به دنبال تحکیم قوانین ظالمانه و باطل و یا وابسته کردن کشور به بیگانگان و زمینه‌سازی برای سلطه‌ی آنان باشد و اهداف باطلی را تعقیب ‌کند، نباید با چنین حزب و سازمانی همکاری کرد.




همچنین اگر روش‌های مورد عمل در حزب مبتنی بر توطئه، ستم، دروغ، زد و بند، تخریب دیگران و... باشد، و به عبارت دیگر اگر سردمداران و اعضای حزبی، از تفکر ماکیاولیستی«هدف، وسیله را توجیه می‌کند»، پیروی کنند، قطعاً آثار منفی فعالیت‌های این حزب از آثار مثبت آن بیشتر خواهد بود.




با ابزار و روش‌های باطل نمی‌توان به حق کمک کرد؛‌ زیرا در حدیث شریف آمده است: «خداوند از جایی که معصیت شود، پرستیده نمی‌شود».




ضرورت انتقاد مستمر از خود




هرگونه حزب، سازمان و حرکت اسلامی باید روند مستمر انتقاد از خود به منظور تصحیح خطاها را در پیش گیرد تا از بروز خطاهای غیر‌قابل تصحیح در فعالیت‌های خود جلوگیری و خطاهای طبیعی را نیز اصلاح کند. اگر بخواهیم به زبان فقهی سخن بگوییم، می‌توان روند تصحیح خطاها را به جریان آب جاری تشبیه کرد؛ بدین صورت که اگر قسمتی از این آب دچار آلودگی شود به علت جریان داشتن آن به وسیله‌ی قسمت دیگر پاک می‌شود و این جریان از فراگیری آلودگی جلوگیری می‌کند. حاکمیت روند انتقاد از خود به صورت جدی در هر سیستمی از جمله احزاب نیز موجب تصحیح خطاها و جلوگیری از فراگیر شدن آن‌ها و بروز خطاهای غیر‌قابل تصحیح می‌شود.




مسؤول تصحیح خطاها در فعالیت‌های حزبی




یکی از مهم‌ترین سؤالاتی که در این زمینه مطرح می‌شود، این است که مسؤولیت تصحیح خطاها در فعالیت‌های حزبی بر عهده‌ی کیست؟




اگر چه به صورت طبیعی رهبری حزب مسؤول نظارت بر عملکرد کل تشکیلات است و مسؤولیت تصحیح خطاهای قاعده‌ی هرم تشکیلات را بر عهده دارد، ولی این به معنی سلب مسؤولیت از سایر ارکان و حتی اعضای حزب به صورت فردی نیست. در اندیشه‌ی اسلامی همه‌ی افراد مسؤولند و در حدیث شریف آمده است: « همه‌ی شما نگهبان و مسؤولید.»




شیوه‌های تصحیح خطاها




در خصوص مقابله با خطاها و اشتباهات در حزب باید دو نکته‌ی اساسی را مد نظر داشت؛ الف. بر اساس نکته‌ی معروف «بهترین درمان، پیشگیری است»، بهترین روش برای مقابله با خطاها پاک‌سازی فضای فعالیت در حزب است و باید کوشید که اولاً از بروز خطاها جلوگیری و در صورت بروز خطا آن را در نطفه اصلاح کرد و اجازه نداد که خطاها گسترش یابند و در ارکان مختلف حزب ریشه بدوانند و کار به جایی برسد که درمان این خطاها صرف هزینه‌های مادی و معنوی سنگینی را طلب کنند و یا این‌که غیر قابل درمان شوند و کیان حزب را به مخاطره اندازند.




ثانیا در تصحیح خطاها و درمان اشتباهات باید کوشید که بر اساس موازین حق و شرع و عقل و منطق عمل کرد. نباید برای اصلاح یک خطا، خطای دیگری را مرتکب شد که اصلاح خطا از طریق خطا میسور و ممکن نیست و چه بسا خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشد و دست‌اندرکاران حزب را گرفتار مشکلات بیشتری کند. مثلاً در صورت بروز خطا از افراد هرگز نباید برای اصلاح، شخصیت آنان را هتک کرد که این عمل شرعاً و عقلاً جایز نیست و چه بسا آثار منفی آن بیشتر از آثار مثبت آن باشد.




تعالیم قرآن کریم، سنت نبوی و سیره‌ی ائمه‌ی معصومین(ع) می‌تواند بهترین راهنمای عمل در این زمینه برای ما باشد. مثلاً رسول اکرم(ص) هرگاه متوجه ارتکاب خطایی از یاران خود می‌شد، در مقام موعظه در بالای منبر می‌فرمود: «اقوامی بودند که مرتکب فلان خطا و اشتباه شدند و نتیجه‌ی این عملشان فلان بود» و در ضمن اظهارات خویش به خطای مورد نظر اشاره می‌فرمود، و از این طریق هم خطا را اصلاح می‌کرد و هم مانع خرد شدن شخصیت افراد می‌شد و هم بدین وسیله از ارتکاب چنین خطایی توسط افراد دیگر جلوگیری می‌کرد.




ضرورت تقدم مسائل اصلی بر مسائل فرعی




یکی از مهم‌ترین خطاهایی که ممکن است به علت فقر شناخت در باره‌ی واقعیت‌های موجود در احزاب رخ دهد، این است که حزبی مسائل اصلی را قربانی مسائل فرعی کند و دون پایگان را در سلسله‌ مراتب تشکیلاتی بر شایستگان مقدم بدارد که این امر می‌تواند موجبات سقوط حزب را فراهم آورد. علی(ع) در این زمینه فرمود: چهار چیز پایه‌‌های هر نظام و حکومتی را ویران می سازد؛ ضایع کردن مسائل اصلی، چسبیدن به مسائل فرعی(و بزرگ کردن آن ها) و مقدم داشتن فرومایگان و مؤخر داشتن شایستگان و دانایان.»4




البته این امور به نوعی با هم مرتبط‌اند و چه بسا رابطه‌ی علی و معلولی با هم دارند؛ به این معنا که در صورت تقدم فرومایگان و تأخر شایستگان و دانایان، کسانی که در صدر نشسته‌اند و مسؤولیت هدایت تشکیلات را بر عهده دارند، به علت فقدان شناخت لازم، توان درک مسائل اصلی را از مسائل فرعی ندارند و با پرداختن به مسائل فرعی و تضییع مسائل اصلی، زمینه‌ی اضمحلال سیستم را فراهم می‌آورند.




ضرورت شایسته‌سالاری در فعالیت حزبی




برای جلوگیری از وقوع چنین ضایعه‌ی خطرناکی است که در تفکر اسلامی بر اصل شایسته سالاری تأکید فراوان رفته است.




مرحوم علامه امینی در کتاب شریف «الغدیر» از رسول خدا(ص) نقل می‌کند: «هر کس از بین مسلمانان، عاملی را بر سر کار بیاورد و بداند که در بین مسلمین فردی وجود دارد که او برای این کار شایسته‌تر و به کتاب خدا و سنت پیغمبر(ص) آشناتر است، آن کس به خدا و رسول خدا و جمیع مسلمانان خیانت کرده است».5




پس هم بر رهبران حزب و هم کادرهای سراسری آن است که بکوشند در سلسله مراتب تشکیلاتی، نیروها در سر جای خود قرار گیرند که این به تقوی و عدالت و مصلحت حزب و جامعه نزدیک‌تر است و نشانگر آن است که اگر حزب در مسند قدرت قرار گیرد، شایسته‌سالاری را در جامعه حاکم و مانع تقدم فرومایگان و تأخر شایستگان خواهد شد.




از سوی دیگر، خود نیروهای فعال حزبی نیز باید بکوشند که بدون کسب صلاحیت‌های لازم، اقدام به تقدم در سیستم حزبی نکنند که علامه امینی در حدیثی دیگر از رسول خدا(ص) نقل می‌کند: «هر کسی خود را بر قومی مقدم بدارد در حالی که بداند در بین آنان شایسته‌تر از او برای آن کار وجود دارد، آن شخص به خدا و رسول و جمیع مسلمانان خیانت کرده است».6




بر این اساس باید کوشید که روابط ناسالم مبتنی بر تملق و چاپلوسی، ریا و نفاق، توطئه و تخریب و زد و بند و ... در حزب برای برکشیدن خود، جای خود را به اصول اخلاقی همچون راستی، پاکی، تقوی، ایثار، مصلحت جامعه و مردم را بر منافع شخصی ترجیح دادن و ... بدهد، و به عبارتی برای بالا رفتن، اسباب بزرگی آماده شود.




در این زمینه نکته‌ی لطیفی از شیخ ابوسعید ابوالخیر نقل شده است که می‌تواند برای ما بسیار آموزنده باشد:




«شیخ ما ابوسعید(قدس‌الله روحه‌العزیز)، روزی در نیشابور بر اسب نشسته بود و جمع متصوفه در خدمت او، و به بازار فرو می راند. جمعی برنایان( جوانان) می‌آمدند برهنه، هر یک ازارپایی(کفشی) چرمین در پای کرده و یکی را بر گردن گرفته می‌آوردند. چون پیش شیخ رسیدند، شیخ پرسید: ‌این کیست؟‌ گفتند: امیر مقامران(قماربازان) است. شیخ او را گفت: این امیری به چه یافتی؟ گفت ای شیخ، به راست باختن و پاک باختن! شیخ نعره‌ای بزد و گفت:‌ راستباز باش و پاکباز باش و امیر باش...»7




*عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی
دکتر رحمت‌اله بیگدلی




پاورقی:




1. شریعتی، مجموعه‌ی آثار/ 35/605




2. شریعتی، مجموعه‌ی آثار/7/120




3. محمدرضا حکیمی، قصد وعدم وقوع/ 114




4. علامه مجلسی، بحارالانوار/ 78/7




5. علامه امینی، الغدیر/8/ 291




6. علامه امینی، الغدیر/8/ 291




7. اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی /1/216